Pacifisme in tijden van oorlog
Lezing door Willem de Haan 20 september 2023 Doopsgezinde kerk Groningen
Willem de Haan (1957) is oud totaalweigeraar, socioloog en redacteur van
het VredesMagazine www.vredesmagazine.nl zie ook www.willemdehaan.nl/
Sinds de Russische inval in Oekraïne heb ik veel vrienden verloren. Dat klinkt
dramatisch en dat is het ook. Vrienden die tot voor kort net als ik kritisch waren
op het leger, op de wapenwedloop, op het idee dat je conflicten met militair
geweld kan oplossen. Veel van hen hebben door de oorlog een ander pad
gekozen. Dat is pijnlijk.
Direct na de Russische inval vond ik dat Oekraïne zich beter kon overgeven,
deze oorlog met Rusland was militair niet te winnen, en de Oekraïners zouden
zich beter kunnen toeleggen op een wapenstilstand, op onderhandelen en in
geval van een bezetting geweldloos verzet plegen. Ethische dagdromerij vond
bijna iedereen. Rusland is immers een corrupt land, Putin is een gevaarlijke gek
en als hij de kans zou krijgen zou hij heel Oekraïne bezetten en vervolgens
andere landen en gebieden aanvallen en inlijven.
Goed ik was een principieel dienstweigeraar geweest, ik had een jaar voor mijn
principes in de gevangenis gezeten, dat gaf mij nog enig krediet. Maar eerlijk
gezegd: met mijn ethische praatjes over het doden van anderen, en hoe
misdadig dat is, daar kwam en kom ik niet ver mee.
Ik zal vanavond iets zeggen over hoe ik naar de oorlog in Oekraïne kijk, ik zal
iets over mijzelf vertellen en ik zal tot slot proberen om een alternatief te
schetsen voor het voeren van oorlog, namelijk vredelievend verzet plegen. Ik
wil u vanavond meenemen in mijn gedachten waarom ik denk en vind dat
oorlog misdadig is. Ik wil u meenemen in hoe wij allemaal in een collectieve
oorlogsroes zijn geraakt. En hoe verwoestend die roes is.
Andere planeet
Ik herinnerde mij de enorme opwinding – ook bij mijzelf – toen de Muur in
1989 was gevallen en de koude oorlog voorbij was. Hoe er gesproken werd van
een Europees huis van de vrede, van Portugal tot Vladivostok. Hoe de
defensiebudgetten naar beneden konden, en de kernwapen arsenalen in Oost
en West ontmanteld konden worden. Maar nu, 30 jaar later, is het militarisme
terug van weggeweest. Rusland, van wie wij ons olie en gas konden afnemen,
en Putin, met wie koning Willem Alexander op de Winterspelen in 2014 nog
gezellig een biertje dronk: Rusland en Putin zijn de afgelopen 10 jaar veranderd
in demonen. Wat is er gebeurd?
Als ik met mensen praat over de oorlog in Oekraïne lijkt het soms of veel
andere mensen op een andere planeet wonen dan ik. Of ik woon op die andere
planeet. We begrijpen elkaar niet, we denken anders. Ik denk te ethisch, te
moralistisch, en ik vergeet de geo politiek. De echte wereld, waar het draait om
macht. Daarom wil ik daar eerst iets over zeggen.
De oud minister Ben Knapen van Defensie gaf mij onlangs in een gesprek een
lesje geo politiek: Rusland is een wereldmacht die op z’n retour is. En altijd zie
je dan dat zo’n voormalige wereldmacht dat moeilijk kan accepteren. Er
ontstaat dan vaak een verongelijktheid die zich vertaald in culturele, historische
en geopolitieke termen. Als dan een deel van zo’n wereldmacht zich afsplitst,
zoals Oekraïne, en ook nog succesvol is, dan is dat moeilijk te aanvaarden. En
dan heb je al snel een onvermijdelijke escalatie. Het is de loop van de
geschiedenis.
Dat is een sluitend verhaal zou je zeggen. Heel eenvoudig: Putin kan niet tegen
zijn verlies en begint uit frustratie een oorlog. Rusland is gefrustreerd dat het
als wereldmacht heeft afgedaan. De Russen zijn op oorlogspad, ze luisteren
alleen naar geweld. Zij zijn begonnen, het Westen reageert slechts. Het is aan
de Oekraïners om te bepalen of en wanneer ze willen onderhandelen. Oekraïne
vecht voor onze westerse waarden daarom moeten we solidair zijn.
Geschiedenis
Je kan daar wel iets tegen in brengen, maar het bovenstaande frame is
vooralsnog onverwoestbaar. Ik doe een poging om dat verhaal wat
ingewikkelder te maken. Door de vraag te stellen wie hier nu eigenlijk
begonnen is. Ja de Russen, maar wat gebeurde er daarvoor?
Veel wetenschappers en diplomaten wijzen er op dat het Westen na de val van
de Muur veel fouten heeft gemaakt. De Sovjetunie verloor haar satellietstaten
in oost Europa, de Sovjetunie viel uiteen, en ondertussen breidde de NAVO zich
steeds verder oostwaarts uit, met de voormalige Oostblok landen en de
Baltische Staten. Het leek wel een omsingeling van Rusland. Dat maakte het
Kremlin steeds bozer, Putin fulmineert daar al tegen sinds zijn toespraak op de
veiligheidsconferentie van München in 2007. Toetreding van Oekraïne tot de
NAVO was een rode lijn herhaalde Putin regelmatig. Was deze oorlog ooit
begonnen als Oekraïne niet zo nadrukkelijk aansluiting bij de NAVO had
gezocht? De Amerikaanse ambassadeur William Burns, van 2005 tot 2008
ambassadeur in Moskou, waarschuwde Washington dat toetreding van
Oekraïne tot de NAVO op oorlog uit zou draaien, ook de CIA waarschuwde
daarvoor.
Maar het is een argument dat niet aanslaat: Immers het is een what if kwestie:
Wat als Oekraïne niet bij de NAVO had gewild? Was Putin dan in zijn hok
gebleven? We zullen het nooit weten. Maar de vraag is daarmee niet weg.
Anderen zeggen: ja het Westen heeft fouten gemaakt, maar na de inval van de
Russen in Oekraïne is dat geen argument meer: die oorlog overschrijdt alle
grenzen van het internationale recht en is illegaal. Eerdere fouten, de
complexe geschiedenis doen er niet meer toe.
Daarmee wordt de complexe geschiedenis, de aanloop naar deze oorlog dus
aan de kant geschoven.
En je kan nog verder teruggaan in de geschiedenis: In de Tweede Wereldoorlog
vochten veel Oekraïners aan de kant van nazi Duitsland. Ze hoopten dat een
Duitse overwinning Oekraïne onafhankelijkheid van de Sovjetunie zou brengen.
Dat was weer een reactie op de verschrikkelijke hongersnood in de jaren 30:
door Stalin moedwillig georganiseerd om het onafhankelijkheidsstreven van de
Oekraïners de kop in te drukken.
In de vredesbeweging van de jaren 70 en 80 was een ansichtkaart in omloop
met de tekst: ‘geweld roept geweld op.’ De geschiedenis van Rusland en
Oekraïne is er een voorbeeld van.
Putin refereert aan de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog als hij zegt
dat hij Oekraïne van de nazi’s wil bevrijden. Dat is natuurlijk onzin, maar er zit
wel een venijnig element in: nog altijd zijn er in Oekraïne volgens internationaal
onderzoek vele neo nazi groepen actief. We kennen allemaal het Azov
regiment met hun omstreden Wolfsangel symbolen. Maar er zijn veel meer
uiterst rechtse milities actief in Oekraïne. Dat blijkt uit onderzoek van de
Oekraïense hoogleraar Ivan Katchanovski van de Universiteit van Ottowa.
Sinds de Maidan revolutie van 2014 is ook Stephan Bandera, een van de meest
verschrikkelijke Oekraïense nazi’s uit de Tweede Wereldoorlog weer een
nationale held. Bandera wilde een eigen onafhankelijk Oekraïne zonder Joden.
Bandera wilde zijn stad, Lviv, vrij van Joden maken. Van de 150.000 joden die in
Lviv woonden overleefde door het optreden van Bandera’s milities slechts 1%.
Sinds de Maidan opstand van 2014 staat hij weer op standbeelden in Lviv, in
Kiev luistert de hoofdboulevard weer naar zijn naam. U kunt het op google
maps zo opzoeken.
Bandera ligt begraven in München en de goed ingevoerde Duitse journalist
Andreas Zumach vertelde mij dat er in de Duitse media de afgelopen jaren veel
aandacht was voor het oplevend neo-nazisme in Oekraïne. Tot de Russische
inval. Sindsdien is er volgens Zumach in de Duitse media met geen woord meer
over deze Bandera gerept. Want dat is ook een kenmerk van oorlog: de media
kiezen partij, de rijen sluiten zich.
Eind september klapte het Canadese parlement voor een Oekraïense Canadees
die in de Tweede Wereldoorlog in een SS eenheid voor nazi Duitsland vocht. De
98 jarige Jaroslav Hoenka was één van de gasten bij een toespraak van Zelensky
voor dat Canadese parlement. Zelensky wees de parlementsvoorzitter op deze
Hoenka en prees hem voor zijn strijd voor de Oekraïense onafhankelijkheid
tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zelensky noemde deze man, die betrokken
was bij de genocide op Joodse inwoners in Oekraïne als een Canadese held. Tot
twee maal toe kreeg de man een staande ovatie van het Canadese parlement,
Zelensky en de Canadese president Trudeau klapten mee. Twee dagen later
bood parlementsvoorzitter Anthony Rota zijn excuses aan. Hij wist niet wie
Hoenka was. Natuurlijk slaat Putin’s opmerking dat hij Oekraine wil bevrijden
van de nazi’s nergens op. Maar even goed is het niet echt chic – je kan ook
zeggen: uiterst verontrustend – om bekende oorlogsmisdadigers als Bandera en
Hoenka zo openlijk te eren.
De regering van Zelensky houdt er een kennelijk een dubbelzinnige relatie met
het verleden op na. Maar dat alles telt niet meer: Oekraïne staat aan onze kant,
verdedigt onze Europese waarden en normen volgens EU chef von der Leyen.
En niemand zet daar vraagtekens bij.
De huidige oorlog komt voor mijn gevoel juist deels voort uit eerdere oorlogen
en onrecht. Als je die gevoeligheid niet benoemt leg je de kiem voor een
volgende oorlog. De huidige oorlog zorgt de komende decennia opnieuw voor
diepe haat tussen Oekraïners en Russen. Er liggen inmiddels genoeg rekeningen
die in de toekomst weer vereffend moeten worden. Zo komen we er nooit uit.
Je zou denken: verstandige politici kennen allemaal deze gevoelige
geschiedenis, en gaan daar behoedzaam mee om. En zijn terughoudend met
het inlijven van Oekraïne in de Westerse alliantie. Of ze temperen de wens die
wens van Oekraïne om zich aan te sluiten. Maar je hoort onze Westerse leiders
daar nooit over.
Oekraïne moet winnen
Wie dat wel goed begreep was de oud bondskanselier van Duitsland Angela
Merkel. Merkel groeide op in de DDR en was daar ongelukkig mee. Maar ze
besefte dat de afloop van de door Duitsland begonnen Tweede Wereldoorlog
haar land geen andere keuze liet dan een gedeeld land te zijn. Ze introduceerde
het begrip “ strategisch geduld”: soms moet je geduld hebben en behoedzaam
manoeuvreren en wachten tot de tijd rijp is om de geschiedenis achter je te
laten. Naar analogie zou je kunnen zeggen: de geschiedenis van Rusland en
Oekraïne is zo complex dat je als Oekraïne geduld moet hebben om je helemaal
los te weken van het grote Rusland. En in die fase moet je tevreden zijn met
een neutrale status tussen Oost en West in.
Maar onze politici redeneren anders: Oekraïne heeft het recht haar eigen
toekomst te kiezen en als dat de weg van het Westen is, dan staan wij aan hun
zij. “Oekraïne moet winnen” zei Rutte. In plaats van: wat kunnen we doen om
deze oorlog te stoppen? Dat zelf je toekomst kunnen kiezen is een mooi idee,
en geldt kennelijk wel voor de Oekraïners, maar weer niet voor bijvoorbeeld
Tibetanen of Oeigoeren of zoveel andere volken die zich los willen maken van
hun dictatoriale moederland. Het Westen is hypocriet in haar benadering
zeggen ze in Azië, Afrika en Latijns Amerika: Het Westen maakt zich wel druk
over het ene volk en laat anderen stikken. Daar zit iets in, maar ook deze
argumenten maken geen indruk op de voorstanders van de westerse
wapenleveranties en voortzetting van de oorlog.
De relatie tussen Oekraïne en Rusland is complex: In 2014 nam het Oekraïense
parlement taalwetten aan waarbij de Russische taal werd achtergesteld.
Oekraïne tekende een strategische alliantie met de EU voor de winning van
delfstoffen in de Dombas. Een gebied rijk aan grondstoffen die nodig zijn voor
de energietransitie. Allemaal niet handig. Evenmin als de met Europese vlaggen
zwaaiende EU politici tijdens de Maidan opstand in 2014. Maar voor kritiek is
geen plaats als het oorlog is. We hebben gekozen voor Oekraïne. En tegen
Rusland. Hoe werkt dat?
Partij kiezen
Oorlog is bedreigend, en leidt ertoe dat we er behoefte aan hebben om partij
te kiezen. Dat geeft tenminste nog enig houvast. Partij kiezen betekent ook dat
er geen plaats meer is voor nuance. Wie ons helpen bij dat partij kiezen zijn de
media die ons dagelijks in reportages en talkshows laten zien hoe moorddadig
de Russen tekeergaan. En dat gaan ze ook. Aan de andere kant zien we
dappere Oekraïners die lijden onder de terreur maar tegelijkertijd strijdbaar
zijn. Horen we iets over Oekraïense jongens die niet willen vechten dan zijn dat
lafaards die hun land niet willen verdedigen. Die hun landgenoten aan het front
in de steek laten. Wie ervoor pleit om de oorlog te stoppen en te gaan
onderhandelen zoals een groep vooraanstaande Nederlanders een jaar geleden
deed, wordt in het pro Putin kamp geplaatst. Dat zijn – zoals de Duitsers dat zo
mooi noemen – Putin verstehers. Op die manier wordt het niet gemakkelijk
om op een andere manier naar deze oorlog te kijken. Na een paar maanden
oorlog vroeg ik de ombudsman van dagblad Trouw om ook verhalen te brengen
met andere visies, andere invalshoeken. Om critici aan het woord te laten. De
beste man antwoordde: Ik zou het wel willen, maar we kennen ze niet. Ik
stuurde daarop een lijst met meer dan 20 namen uit binnen- en buitenland van
politici, diplomaten en wetenschappers die proberen om nuance in het
heersende beeld te brengen. Ik hoorde er nooit meer iets van. Een journalist
van de Gelderlander zei me een keer: Natuurlijk zijn we vrij om te schrijven wat
we willen, maar over Oekraïne zijn we het als redacteuren gewoon allemaal
met elkaar eens: Rusland is de agressor en wij zijn voor Oekraïne.
Dat leidt tot een selectie in de media. Een van de ongemakkelijke verhalen die
we in de media niet teruglezen is dat al een maand na de oorlog er bijna vrede
had kunnen zijn. Kort na het begin van de oorlog, in april 2022 kwamen Rusland
en Oekraïne bijna tot een overeenkomst in Istanbul onder leiding van de
Israëlische premier Naftali Bennett. Maar het Westen overtuigde Zelensky om
geen akkoord te sluiten. Boris Johnson bezocht Zelensky die dagen in Kiev en
zei hem niet te tekenen: Johnson zei: “We are not ready with this war now.”
Dat is allemaal goed gedocumenteerd, het wordt door niemand weersproken.
Bennett vertelt het op zijn eigen youtube kanaal. Als de archieven over vele
jaren open zullen gaan zal blijken welke rol het Westen hier heeft gespeeld.
Maar ook dat gegeven maakt geen indruk: de media hebben er nauwelijks over
bericht, en veelal is de redenering: Onderhandelaars willen hun eigen rol altijd
groot maken. Met andere woorden: Die Bennett kletst maar wat. Dat zou
kunnen, maar het verhaal van Bennett kan ook waar zijn. Het past in ieder
geval in de steeds duidelijker wordende aanwijzingen dat deze oorlog de
Amerikanen niet slecht uitkomt: De oorlog verzwakt Rusland, kost geen enkele
Amerikaan het leven en is een opsteker voor de Amerikaanse militaire
industrie, en een proeftuin voor het uitproberen van nieuwe wapens. Veel
analisten betogen dat Oekraïne de Amerikanen in feite niet kan schelen en dat
de werkelijke vijand China is. We lezen er weinig over in de reguliere
Nederlandse media.
**
MH 17
Een mogelijke verklaring daarvoor is wellicht onze slechte relatie met Rusland
na de MH 17. Wat Nederland betreft is dat een open wond: Het neerhalen van
De MH 17 in de zomer van 2014, met 298 doden, de meesten daarvan waren
Nederlanders. Die gebeurtenis was ons eigen nine-eleven moment: de daders
moesten opgespoord en gestraft worden. Maar de daders, voor zover we die
hebben geïdentificeerd lopen nog vrij rond. De daders hebben nooit hun
verantwoordelijkheid genomen, ze hebben geen openbare spijt betuigd – al
weten we wel dat ze hebben gezegd dat het neerhalen van de MH 17 een
dramatische vergissing was. De MH 17 is een open wond. En staat voor
Russische agressie, Russische onbetrouwbaarheid, Russische leugens en
complotten. Ter vergelijking: Het neerhalen van een passagierstoestel is niet
uniek. In 1988 trof een Amerikaanse raket een Iraans passagierstoestel, waarbij
290 passagiers omkwamen. Maar anders dan de Russen betoonden de
Amerikanen spijt, betaalden geld, al waren ze zo slim om in de gesloten
overeenkomst vast te leggen dat ze niet wettelijk aansprakelijk waren. De
Amerikanen pakten dat dus wat handiger aan dan de Russische separatisten en
hun zetbazen in Moskou. Daar ligt denk ik een belangrijke verklaring voor onze
enorme steun voor de Oekraïners. Nederland is één van de felste bondgenoten
van Zelensky, het is een manier om de frustratie rond de MH 17 te overwinnen
en onze gram te halen. De MH 17 ramp betekent wellicht dat we niet meer
helder kunnen denken als het om deze oorlog gaat.
De MH 17 appelleert aan een basis emotie: als je wordt aangevallen moet je
terugslaan. Eindelijk hebben we nu de kans iets terug te doen tegen de Russen
die achter die MH 17 zaten.
Oorlog is misdadig
Mijn verhaal dat oorlog voeren misdadig is, en dat je de oorzaak van het
conflict moet wegnemen, dat je in de wereld moet geven en nemen, dat
verhaal slaat niet aan. Ik ben het met je eens, hoor ik dan, maar als we Putin
niet stoppen dan verovert hij heel Oekraïne, dan bestaat dat land straks niet
meer. Einde discussie. Het is in oorlogstijd uiterst moeilijk om feiten en op
emotie gebaseerde meningen te scheiden. Hoe meer ik lees hoe duidelijker het
plaatje voor mij wordt: Rusland is geprovoceerd tot deze oorlog. Dat is geen
excuus voor de Russische agressie, maar wel een verklaring. De enige oplossing
is praten. Maar een ander leest en hoort andere dingen en komt tot andere
conclusies: Rusland is de agressor, en de enige oplossing is oorlog. Met
argumenten komen we niet verder. Oorlog wordt vaak geassocieerd met
heroïek, heldendom en dapperheid. Voor mij is het omgekeerd: Oorlog voeren is
misdadig.
**
Oorlog voeren is barbaars en verwoest ons mens zijn. Ieder weldenkend mens
zou het moeten afwijzen. Ik geef u mijn overwegingen:
Na ruim anderhalf jaar oorlog is in Oekraïne is een groot tekort aan mannen om
naar het front te gaan. Kregen rekruten tot voor kort nog minimaal twee dagen
training, nu kan het gebeuren dat je vandaag als chauffeur op een vrachtwagen
rijdt, en morgen in de loopgraven ligt met een automatisch wapen. Dat
vertelde een Oekraïense advocaat van Oekraïense dienstweigeraars onlangs in
een uitzending van Nieuwsuur. Zonder enige voorbereiding. Alleen daarom al is
oorlog voeren een middel dat ik amoreel noem. Oorlog voeren is een misdaad
tegen de mensheid. Of je nu de aanvallende partij bent of de verdedigende
partij. Oorlog brengt soldaten in een vreselijke positie, en we zouden onze
politici moeten tegenhouden om ze naar het front te sturen.
De Nederlandse oorlogsverslaggever Hans Jaap Melissen publiceerde onlangs
een boek met als titel “Van oorlog ga je houden”. Daarin citeert hij onder
andere de hoog onderscheiden Nederlandse veteraan Marco Kroon. Kroon
zegt: “Het eerste gevecht voelde als een kick. Het is net als nat worden: dat is
een kloterig gevoel, maar als je eenmaal nat bent maakt het niet meer uit.”
Kroon wil niet zeggen hoeveel mensen hij heeft gedood. Citaat: “Ik weet het
wel, maar ik zeg het niet. Dat is van mij. Overigens spreken wij niet over doden
of moorden, zegt hij, want dat is strafbaar. Wij moorden niet maar schakelen
uit.” Einde citaat.
Melissen citeert ook een Uruzgan veteraan die zijn tijd in Afghanistan vergelijkt
met een voetballer die gevraagd is voor WK voetbal te gaan. Euforisch van
geluk. Zijn eerste slachtoffer is een Talibanstrijder die hij van grote afstand in
zijn rug schiet. “Je hebt hem” roepen zijn maten. Zelf is hij ook enthousiast. Die
man had anders Amerikanen gedood, neemt hij aan.
Zijn volgende slachtoffer schiet van hij dichtbij dood. Ik citeer: “Die keek mij
recht aan, Het leven was er meteen uit, dat was wel effe een momentje.”
Een ander doden, dat was wel effe een momentje…. Moet ik het die jonge
Nederlandse militair kwalijk nemen? IK weet het niet, ieder is verantwoordelijk
voor zijn eigen daden. Maar juist dit soort citaten overtuigen mij wel dat wie
mensen de oorlog instuurt, onze politici, iets hebben uit te leggen. Wie geeft
jou het recht om jonge militairen hiermee op te zadelen?
***
Oorlog is ook misdadig omdat het de waardigheid van burgers verwoest.
Veelbetekenend was voor mij een ontmoeting die ik in 1985 in Nicaragua had
met een moeder die drie zonen was verloren die als militair hadden gevochten
voor de toen nog zo sympathiek ogende Daniel Ortega. Foto’s van haar zonen
hingen aan de muur van haar schamele huisje. Maar moeder was niet
verdrietig, ze was trots.
Van president Daniel Ortega, nu een van de meest afschuwelijke tirannen ter
wereld, had ze een oorkonde gekregen, waarop stond: “Madre de la Patria”
moeder van het land. Ortega had het haar persoonlijk overhandigd.
Ik kon en kan het niet anders zien dan dat de moeder op haast misdadige wijze
was gemanipuleerd: in plaats van te rouwen om het verlies van haar zonen,
was ze juist trots dat ze haar zonen had mogen offeren. Zo vernietigt oorlog
ons mens-zijn. Trots omdat je kind is gestorven voor het vaderland. Terwijl je
zelf helemaal geen land hebt en honger lijdt.
Het voorbeeld uit Nicaragua laat zien waartoe patriotisme kan leiden.
Hetzelfde gebeurt nu in Rusland en Oekraïne, zegt Yurri Sheliazhenco in Kiev:
Hij is de dappere voorman van de kleine Oekraïense pacifistische beweging:
een groep die aandringt op een wapenstilstand en onderhandelingen. Het
allergrootste probleem, zegt hij, is de totale militaristische en patriottische
opvoeding van de jeugd in zowel Rusland als Oekraïne, die al begint op de
lagere school. Zo worden de geesten van jonge kinderen rijp gemaakt dat er
maar een antwoord is: het antwoord van geweld. Praten is laf.
***
Oorlog voeren is ook misdadig omdat het het geweten van militairen en politici
aantast.
Een anekdote: Toen ik in 1980 de militaire en de vervangende dienst weigerde
werd ik tot 18 maanden cel veroordeeld door het Hoog Militair Gerechtshof in
Den Haag. Onlangs belde ik met de aanklager die in 1980 die 18 maanden cel
tegen mij eiste. Dat was een beetje een brutaal telefoontje na zoveel jaar en
de man was inmiddels hoogbejaard. De man vond die straf nog altijd mild.
Want, zei hij: het militair opperbevel ging er in de koude oorlogstijd van uit dat
Nederlandse soldaten bij een onverhoopte Russische aanval op de Noord-
Duitse laagvlakte de Russen moesten tegenhouden. En daar, zo was de
inschatting, was hun geschatte overlevingsduur 5 à 10 minuten. Daarmee was
mijn straf best mild vergeleken met mijn leeftijdsgenoten die wel in dienst
gingen. Het gaat mij niet om die 18 maanden cel, dat heb ik er graag voor over
gehad. Het gaat mij om die vijf tot tien minuten. Zo offeren militaire strategen
kennelijk hun soldaten op, alsof ze een spelletje risk of stratego spelen. Het is
een bizarre redenering.
Deze zomer besloten de Amerikanen clustermunitie te sturen naar Oekraïne.
Bijna alle landen ter wereld hebben verdragen ondertekend tegen het gebruik
van die gruwelijke munitie, alleen de Amerikanen, Russen en Oekraïners niet.
Toen deze zomer onze bondgenoot Amerika die wapens ging leveren bleef het
doodstil in Den Haag. Regering, en Tweede Kamer bleven muisstil. Zo vreet
oorlog en oorlogsdenken ook aan het geweten van de politiek.
Overal in Europa roepen politici om hogere defensiebudgetten. De wereld geeft
dit jaar al ruim 2000 miljard aan bewapening uit, en dat moet nog meer
worden. De NAVO landen, met de VS voorop nemen de helft van dat budget
voor hun rekening.
Die uitgaven aan bewapening zijn – los van de ellende die ze veroorzaken – naar
mijn idee ook nog eens volstrekt onverantwoord. Onze wereld kent enorme
uitdagingen zoals de klimaatcrisis en de migratiecrisis. Grote gebieden van de
aarde worden de komende jaren onleefbaar. Dat zal leiden tot enorme
hongersnoden en enorme vluchtelingen stromen. Alleen al de urgentie
daarvan zou reden moeten zijn om onmiddellijk met de Oekraïne oorlog te
stoppen, en al onze energie en al ons kapitaal te besteden aan het oplossen
van deze twee enorme problemen. Het is, vind ik, verbijsterend dat we onze
politici kritiekloos hun gang gaan.
Wat dan?
Wie het gebruik van wapengeweld afwijst kan een tegenvraag verwachten:
Hoe kan je het gebruik van geweld afwijzen wanneer je land wordt
aangevallen? In vredestijd kun je pacifisten nog gedogen als naïeve idealisten,
is het oorlog, dan roept een pacifist haat en agressie op. Is de oorlog voorbij en
zijn de doden begraven dan zeggen we: misschien had het anders gemoeten.
Dat is in de geschiedenis altijd zo gegaan, spijt komt altijd te laat.
**
De Russische militaire inval van februari 2022 was illegaal, bruut en schandalig.
De Russen maken zich met hun bombardementen schuldig aan
oorlogsmisdaden, er zijn kinderen ontvoerd, er wordt gemarteld en verkracht.
Dat is allemaal waar. Maar welke conclusie moet je daaruit trekken? Dat de
Russen verslagen moeten worden en de bezette gebieden moeten teruggeven.
Dat zou het ideale scenario zijn. Maar het is niet reëel. Het reële scenario is,
volgens alle deskundigen, dat geen van de twee partijen deze oorlog kunnen
winnen, en dat de oorlog dus nog lang door kan gaan. Met alle leed, met alle
trauma’s, met al het lijden van de bevolking en van de soldaten aan beide
kanten. Als Rusland stopt met de oorlog is het vrede, wordt vaak gezegd. En dat
is waar. Maar erg reëel is dat niet.
Het is ook vrede als Oekraïne stopt met vechten. Ook niet erg reëel. Dat is dus
een patstelling. Moderne oorlogen eindigen bijna altijd aan de
onderhandelingstafel. Maar beide partijen vechten door om een zo goed
mogelijke beginpositie voor die onderhandelingen te hebben. En daar wordt
het voor mij echt cynisch: De Oekraïense soldaten vechten niet voor de vrijheid
van Oekraïne, ze vechten om voor Oekraïne een zo goed mogelijke positie aan
de onderhandelingstafel te krijgen. Hoeveel mensen wil je nog opofferen voor
het zover is? Hoeveel verwoesting?
**
Oekraïne stelt inmiddels onmogelijke eisen voordat ze wil onderhandelen,
namelijk de terugtrekking van alle Russische legers. In plaats van Zelensky naar
de onderhandelingstafel te praten blijft het Westen olie op het vuur gooien
met al onze wapenleveranties, en de retorische frase dat Oekraïne zelf bepaalt
hoe ze de oorlog wil voeren. Er zijn inmiddels 100 duizend Oekraïense soldaten
om het leven gekomen, naar schatting 20 tot 50.000 soldaten hebben één of
meer ledematen verloren volgens een bericht in de New York Times. Wanneer
is het genoeg?
Wie echt solidair is met de Oekraïners roept op om per direct te stoppen met
deze oorlog. Maar dat geluid is in Nederland nauwelijks te horen.
Want wie zegt dat Oekraïne moet doorvechten, accepteert de vele doden die
er dagelijks op het slagveld vallen, accepteert de enorm toegenomen
wapenwedloop, accepteert de miljarden die dat kost, accepteert de inzet van
clusterbommen waar kinderen mee spelen omdat ze zo op speelgoed lijken,
accepteert dat er een getraumatiseerde samenleving ontstaat die nog decennia
voelbaar zal zijn, en accepteert de risico’s op escalatie tot een kernoorlog.
Wie zich niet tegen oorlog verzet accepteert dat de soldaten die we naar het
front sturen daar bij bosjes sterven. Alsof die soldaten geen familie hebben,
geen vaders en moeders, geen vrouwen en kinderen. Militair geweld is niet het
enig mogelijke antwoord, sterker nog, het is het slechtst mogelijke antwoord.
Vredelievend verzet
Is er een alternatief? De Amerikaanse politicologe Erica Chenoweth
publiceerde onlangs een interessante studie, gebaseerd op de analyse van ruim
100-den grootschalige conflicten tussen 1900 en 2019. Haar bijzondere
conclusie is dat geweldloos verzet tweemaal zo succesvol blijkt te zijn als
gewelddadig verzet.
Zij schreef haar boek voor het uitbreken van de Oekraïne oorlog, maar wat zijn
de lessen die we eruit kunnen trekken?
Oekraïne is op dit moment deels bezet door de Russen. Vergelijkingen zijn altijd
lastig, maar laten we kijken wat Chenoweth zegt over het verzet van de
Palestijnen tegen de Israëlische bezettingspolitiek. Israël bezet een deel van
Palestina zoals de Russen nu een deel van Oekraïne bezetten. Andere situatie,
maar het gaat mij vooral even om het voorbeeld.
Chenoweth vergelijkt in haar boek de eerste en de tweede intifada. De eerste
liep van 1987 tot 1993 en werd gedragen door Unified National Leadership of
the uprising, voor een groot deel bestaande uit Palestijnse
vrouwenorganisaties. Zij wilden dat de Palestijnen geweldloos zouden blijven,
ook als de Israëli geweld zouden gebruikten. Honderdduizenden Palestijnen
namen deel aan werkonderbrekingen, stakingen, protesten en boycots.
Rapporten achteraf concluderen dat 98% van die acties geweldloos was.
Ondanks keihard optreden van het leger van Israël, dat met scherp schoot,
huizen verwoestte en olijfboomgaarden vernielde. 1200 Palestijnen verloren
hun leven. Maar door de verontwaardiging in binnen- en buitenland van dat
geweld tegen geweldloze demonstranten verschoof de sympathie van de
publieke opinie naar de kant van de Palestijnen. Een deel van het Israëlische
bezettingsleger weigerde dienst te doen in Palestijnse gebieden. Dit alles leidde
tot de Oslo akkoorden in 1994: Autonomie op de Westbank en Gaza, in ruil
daarvoor erkende Arafat het bestaansrecht van Israël. De eerste intifade
slaagde, concludeert Chenoweth.
Die Oslo akkoorden hebben echter niet gewerkt, voornamelijk door verzet van
militante Palestijnse groepen. Zij begonnen een tweede intifada van 2000 tot
2004 en die was veel gewelddadiger. Met Palestijnse zelfmoordaanslagen en
raketbeschietingen. De Palestijnse bevolking deed nauwelijks mee, het waren
gewelddadige fracties die nu vochten en tegen Israël. Het effect volgens
Chenoweth: De internationale steun voor de Israëlische bezettingspolitiek nam
juist toe en de Palestijnen zijn er slechter aan toe dan voor die 2e intifada.
Dat is iets om over na te denken.
Net als wat Chenoweth zegt over het verdrijven van repressieve regiems zoals
dat van Putin. Ook die kunnen met geweldloze middelen uiteindelijk verzwakt
of verslagen worden. Ze noemt de val van de Sjah in Perzië in 1978, het
bewind van Jaroezelski in Polen, dictator Marcos op de Filipijnen in 1986, de
langzame ondermijning van het apartheidsregiem in Zuid Afrika, de val van
Milosovic in 2000, Mubarak in Egypte 2011, Bashir in Soedan in 2018, al die
regiems kwamen grotendeels door geweldloos verzet ten val. En zeker, het
werd er na die geweldloze revoluties niet altijd beter op. Maar feit is dat
dictaturen geweldloos ten val gebracht kunnen worden.
Dictaturen zijn kwetsbaarder dan ze lijken zegt Chenoweth: ze steunen op
medewerking van veiligheidstroepen, inlichtingendiensten en politie, maar ook
op economische elites, bankiers, zakenlieden, bureaucraten en ambtenaren. Ze
steunen op mensen in publieke diensten, bij kerken, universiteiten en
vakbonden. Ze steunen op bekende mensen uit de TV en filmwereld. Het
ondergraven van dat netwerk kan jaren duren maar is uiteindelijk vaak effectief
zegt Chenoweth. Demonstranten die zich verzekerd weten van de steun van
vakbonden, kerken, bedrijven, ambtenaren en consumenten, kunnen elk
regiem ten val brengen is haar stelling. Dat miste in Belarus, en bij de recente
protesten in Iran, ook in Rusland is de steun in het verzet tegen Putin nog niet
breed genoeg gedragen, zegt Chenoweth.
Wat nodig is, zegt ze, is een paradigmaverandering waarin we leren dat
vreedzaam verzet vaak effectiever is dat gewelddadig verzet. We zouden het
van kinds af aan moeten leren. De media zouden ons dagelijks inspirerende
voorbeelden moeten tonen dat het kan: geweldloos verzet. Wat dat betreft
maakt mijn beroepsgroep – ik ben 40 jaar journalist – er een potje van. Overal
in de wereld zijn geweldloze initiatieven, zijn verzoeningsacties, in Oekraïne,
op de Kaukasus, in Afrika, Latijns Amerika, in Israël en Palestina, maar we horen
er weinig tot niets over. Zo leren we het natuurlijk nooit.
Wat te doen?
Wat nu te doen? Hoezeer je dat ook kan betreuren, Rusland zal niet verdwijnen
en zal altijd een machtsfactor in Europa zijn, of we dat nu leuk vinden of niet.
Jan Pronk, de oud Minister van ontwikkelingshulp en later VN gezant in Afrika
onderhandelde met de meest weerzinwekkende regiems. Natuurlijk, zegt hij,
moet je om conflicten te beslechten soms de hand van de duivel schudden –
shaking hands with the devil – er is geen andere weg. Pronk weet net als de
huidige politici dat de oorlog uiteindelijk zal eindigen in onderhandelingen. En
dat beide partijen concessies zullen moeten doen. Ook Oekraïne, daar gaan de
Amerikanen allang vanuit. Alle Westerse leiders weten allang dat dit straks de
uitkomst zal zijn. Als ze hun wapensteun aan Oekraïne vandaag stop zetten
begint Zelensky morgen met vredesonderhandelingen. Maar het Westen wacht
nog even. We hebben nog F 16’s in de aanbieding, de Oekraïners zijn nog niet
oorlogsmoe, voortduring van de oorlog kan de Russen nog wat verder
verzwakken. Ondertussen herhalen we het mantra van de vrijheid van
Oekraïne, maar de grootste slachtoffers van de Westerse politiek zijn de
Oekraïners zelf: En dat is het cynische: We zeggen ze te helpen, maar in feite
jagen we ze verder de afgrond in.
En natuurlijk in ons denken over oorlog zit uiteindelijk de tweede wereldoorlog
ons in de weg. Er was destijds immers geen alternatief van een geallieerd
militair ingrijpen om Hitler Duitsland te verslaan. Dat beeld staat na bijna 80
jaar nog steeds overeind. Misschien is dat waar, maar we vergeten dat
Nederland vooral heeft meegewerkt aan de bezetting en welwillend de Duitse
bevelen heeft uitgevoerd. Daarover praten blijft een taboe. Ik heb het
antwoord niet, maar de bevrijding van Hitler Duitsland is in ieder geval niet iets
om trots op te zijn, met de massale bombardementen op Duitse steden, de
atoombommen op Japan. De legerpredikant Jan Diekenhof schreef in 1966 in
zijn boek ‘Een vuile verrader’ een belangrijke zin: als je dan al denkt dat oorlog
een oplossing is, wees dan niet trots, paradeer niet in je mooie uniform, fier en
krijgshaftig, maar loop zoals krijgsgevangenen lopen, zwijgend, zonder
kommando’s, als een aanklacht. Buig je hoofd, en schaam je omdat je geen
beter alternatief kon vinden. Het is een passage die me zeer aanspreekt.
Dappere mensen hebben ook in Nederland geweldloos verzet gepleegd tegen
de bezetter, de groep de Groot uit Groningen bijvoorbeeld, een verzetsgroep
van zo’n 100 mensen die in hun verzet geweldloosheid als uitgangspunt
hadden: van het onderbrengen van onderduikers tot het maken van vervalste
persoonsbewijzen en distributiekaarten, het uitgeven van verzetsbladen en het
financieel ondersteunen van ontslagen spoorwegmensen. Je geweldloos
verzetten is geen garantie dat je niks overkomt: Veel leden van de groep de
Groot werden gearresteerd, gemarteld en vermoord. Zoals de jonge studente
Anda Kerkhoven die in 1945 op 26 jarige leeftijd werd gefusilleerd. Ondanks het
tragisch lot van veel leden van de groep hadden ze in ieder geval hun principes
overeind gehouden, ze waren niet gebogen voor onrecht, maar hadden niet
naar geweld gegrepen. Ik mag hopen dat ik in een vergelijkbare situatie dapper
genoeg zou zijn om hetzelfde te doen.
***
Wellicht moeten we ons opnieuw beraden in ons denken en lezen hoe grote
pacifisten uit de geschiedenis hebben nagedacht over oorlog en vrede. Ik noem
de bekende Nederlanders dominees, Bart de Ligt, en Johannes Hugenholtz, de
oprichter van Kerk en Vrede. Ik noem de oprichter van de internationale
dienstweigerbeweging, Kees Boeke. Maar ook: Franciscus van Assisi, en
Imanuel Kant. Dom Helder Camara en Albert Einstein. Mahatma Ghandi en
Martin Luther King. Alfred Nobel, Bertrand Russell en Albert Schweitzer.
Walter Luthuli en de onlangs overleden Desmond Tutu. Het zijn namen om te
onthouden. Je mag denken dat pacifisten naïef zijn, ze bevinden zich in ieder
geval in goed gezelschap. Pacifisten zijn geen naïeve dromers, het zijn mensen
die het lef hebben om tegen hun eigen intuïtie van oog om oog tand om tand in
te gaan. Ze hebben een radicale boodschap.
Onlangs overleed de laatste aanklager in het Neurenbergproces, Benjamin
Ferencz, hij werd 103 jaar oud. Ferencz werd geboren in een joods gezin in
Transsylvanie, in Oost Europa, en vluchtte met zijn ouders naar de VS. In 1944
vocht hij in Normandië met de Amerikanen tegen de Duitsers. Uiteindelijk
werd hij de jongste aanklager in Neurenberg. Deze man heeft dus het kwaad in
de ogen gekeken om de meest indringende manier die er bestaat. En wat zegt
hij na zoveel jaren? Ik citeer: “Geen enkel internationaal conflict rechtvaardigt
het gebruik van geweld. De verheerlijking van oorlog moet vervangen worden
door de verheerlijking van vrede.”
Zijn leven lang hield hij lezingen voor jonge mensen, die hij voorhield:
“Iedereen kan iets doen, praat erover met je vrienden, je familie, je leraren, je
buren. Bepleit het oplossen van conflicten op geweldloze wijze. Als je niks
beter weet dan steeds meer geld uitgeven aan manieren om mensen te doden,
dan is er iets grondig mis.” Aldus Benjamin Ferencz, een van de aanklagers bij
het Neurenberg proces. Beter kan het anti-oorlogsideaal niet vertolkt worden.
Dank voor uw aandacht.
Willem de Haan